Historia

Takich budek nie unikaj± tylko sikory

Budki na balkonie. U góry wróbel, na dole szpak. Budki maj± dodatkow± os³onê przed nadmiernym nagrzewaniem od s³oñca

Najstarsze skrzynki lêgowe budowano dla pszczó³ ju¿ w staro¿ytno¶ci, a na ziemiach polskich od ¶redniowiecza i zwano je barciami. Pierwsze sztuczne gniazda dla ptaków, wykonane z glinianych garnków, s± znane od XV w. Wbudowywano je w mury ogrodzeñ i domów lub umieszczano na poddaszach. Wtedy jednak nie chodzi³o o ochronê przyrody, lecz o urozmaicenie pokarmu, zw³aszcza na przednówku. Ze sztucznych gniazd wybierano jaja oraz pisklêta. W szczególno¶ci chodzi³o o szpakowate, drozdowate (kwiczo³y we – Flandrii i Holandii), a w XVI w. wróble w Lotaryngii. Garnki dla ptaków zosta³y przedstawione miêdzy innymi na obrazie ¦w. Krzysztof Hieronima Boscha oraz na stronie 164 Bardzo bogatych godzinek ksiêcia de Berry. Zamiast garnków na budki lêgowe u¿ywano tak¿e ró¿nego rodzaju tykw oraz plecionek wykonanych z ró¿nych ro¶lin, np. z wikliny. W wiklinowych koszach wykonywano gniazda dla kur. Dla go³êbi odpowiednio przygotowywano poddasza.

Trudno okre¶liæ, od kiedy zaczêto pomagaæ bocianom, ale mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³o to do¶æ dawno. Wynika³o to z ogólnego prze¶wiadczenia, ¿e bociany przynosz± szczê¶cie (dzieci) oraz z ich zwyczaju corocznego odnawiania gniazda w tym samym miejscu. Obci±¿ony gniazdem dach prêdzej czy pó¼niej musia³ siê zawaliæ. Lepiej by³o zawczasu przygotowaæ odpowiednie miejsce, aby mieæ i szczê¶cie, i ca³y dach. Do¶æ popularne ko³a od wozu na kominie pojawi³y siê dopiero w drugiej po³owie XIX wieku – wcze¶niejsze domy praktycznie nie mia³y niewykorzystywanych przy ogrzewaniu kominów.

W drugiej po³owie XIX w. zwrócono uwagê na jaskó³ki dymówki, które gnie¿d¿±c siê w oborze, wy³apywa³y muchy. Dziêki temu krowy mog³y spokojniej prze¿uwaæ i dawaæ wiêcej mleka.

Pod koniec XIX wieku le¶nicy zauwa¿yli, ¿e w lesie naturalnym, gdzie wystêpuje wiele gatunków ptaków, tak¿e mniej jest szkodników. Odkryto te¿ przyczynê tego zjawiska – w jednogatunkowym i jednowiekowym lesie nie by³o wystarczaj±co du¿o odpowiednich miejsc lêgowych. Na pocz±tku XX w., w drewnianych klockach o odpowiedniej ¶rednicy, zaczêto dr±¿yæ skrzynki lêgowe na¶laduj±ce naturalne dziuple. Przy ówczesnej technice by³o to powolne, pracoch³onne i drogie, klocki by³y ciê¿kie i marnowa³o siê na nie sporo drewna.

Problemem zaj±³ siê ornitolog Jan Soko³owski. Opracowa³ on uniwersaln±, akceptowan± przez wiele gatunków ptaków, prostopad³o¶cienn± skrzynkê z desek. Skrzynki Soko³owskiego maj± ten sam kszta³t, lecz dla potrzeb ró¿nych gatunków ró¿ni± siê wielko¶ci± otworu wlotowego, wysoko¶ci± i powierzchni± podstawy. Poniewa¿ drewno nie jest zbyt trwa³e, zw³aszcza przy masowej produkcji np. w le¶nictwie, stosuje siê tak¿e inne materia³y. Gdzieniegdzie budki wykonuje siê z materia³ów budowlanych (np. w latach 60. wykonywano budki z trocinobetonu wg pomys³u prof. Graczyka). Platformy lêgowe dla bocianów umieszczane na s³upach energetycznych wykonywane s± ze spawanych, stalowych elementów.

Obecnie coraz wiêcej gatunków potrzebuje pomocy – z my¶l± o nich opracowano szereg specyficznych modeli skrzynek, takich jak budki pó³otwarte, budki dla sów, nietoperzy, itd.

Ogólne zasady budowy i postêpowania z budkami

Skrzynka pocztowa z chwil± pojawienia siê napisu "Nie wrzucaæ – gniazdo" przekszta³ci³a siê w skrzynkê lêgow±.

Ogólny widok budki pó³otwartej

Wybór miejsca

Planuj±c wykonanie skrzynki nale¿y uwzglêdniæ specyfikê miejsca – zostanie zasiedlona najpewniej przez te ptaki, które wystêpuj± w pobli¿u. Najlepiej spe³ni swoj± rolê w przydomowych ogródkach, m³odych lasach, wszêdzie tam gdzie brakuje naturalnych dziupli.

Skrzynka mo¿e byæ zainstalowana na drzewie, a tak¿e ¶cianie domu, altany, wewn±trz balkonu. Powinna byæ zawieszona stabilnie, aby nie drga³a i nie ko³ysa³a siê na wietrze. Przy zawieszaniu na drzewach kierunek umieszczenia otworu wlotowego nie ma znaczenia, ale nale¿y unikaæ strony zachodniej i po³udniowo-zachodniej, z których najczê¶ciej wiej± wiatry i zacinaj± deszcze. W miejscach sztucznie stworzonych przez ludzi (np. na balkonach, ¶cianach domu) nale¿y unikaæ miejsc bez os³ony (cienia).

Ze wzglêdu na terytorialno¶æ ptaków, budki powinny wisieæ w pewnych odstêpach; wynosz± one np. dla mucho³ówek 15-30 m, dla sikor ok. 30-50 m, dla pe³zaczy 100 m, dla sów 200-300 m. Zbyt du¿e zagêszczenie powieszonych skrzynek jest czêstym b³êdem. Tylko niektóre gatunki ptaków (np. szpaki, wróble, mazurki) mog± siê gnie¼dziæ w niewielkiej odleg³o¶ci od siebie.

Budki nale¿y przygotowaæ przed sezonem lêgowym, tj. najpó¼niej do 15 marca (dla drobnych ptaków ¶piewaj±cych) lub jesieni± (dla sów). Wiele ptaków, np. szpaki, wyszukuje przysz³ych miejsc lêgowych ju¿ jesieni±. Ze skrzynek pozostawionych na zimê korzystaj± ponadto wiewiórki, popielice, kuny itp. Wcze¶niejsze zawieszenie skrzynki umo¿liwia pozbycie siê wszystkich lotnych substancji z farb i drewna przed sezonem lêgowym.

Budowa skrzynki

¦cianki powinny byæ wykonane z nieheblowanych desek ok. 2-3 cm grubo¶ci. Zwyk³a sklejka i p³yty wiórowe nie nadaj± siê, gdy¿ namakaj± i rozpadaj± siê. Mo¿na natomiast zastosowaæ dro¿sz± wersjê wodoodpornej sklejki i wodoodporn± p³ytê OSB-5.

Budka powinna wisieæ pionowo, a jeszcze lepiej byæ lekko pochylona do przodu. Spadek daszka powinien byæ skierowany do przedniej ¶cianki, tak aby os³ania³ otwór wlotowy przed zacinaj±cym deszczem. Przednia ¶cianka powinna mieæ podwójn± grubo¶æ – utrudnia to dotarcie do wnêtrza drapie¿nikom i zapewnia dodatkow± izolacjê ciepln±. Poza otworem wlotowym budka nie powinna nigdzie prze¶wiecaæ. Aby ograniczyæ drgania, zamiast jednej, centralnej deski do mocowania lepiej zastosowaæ dwie wê¿sze.

Otwór wlotowy powinien znajdowaæ siê jak najdalej od dna budki, aby uniemo¿liwiæ drapie¿nikom dostanie siê do lêgu; ale równocze¶nie nie powinien byæ blokowany jej pochy³ym dachem. Patyczek pod otworem jest niewskazany, gdy¿ mo¿e u³atwiæ atak drapie¿nikowi. Drewno, z którego wykonuje siê skrzynki, jest zazwyczaj wystarczaj±co chropowate, aby ptak móg³ siê wczepiæ w nie pazurkami, kiedy np. przylatuje do budki z po¿ywieniem dla piskl±t wystaj±cych w otworze i nie wchodzi do ¶rodka. Mo¿na ewentualnie na szeroko¶ci otworu wykonaæ kilka naciêæ (takich jak w budkach dla nietoperzy). Obicie okolic otworu blach± zabezpiecza go przed rozkuwaniem przez dziêcio³y. Generalnie im trudniejszy dostêp do skrzynki, tym lepiej, gdy¿ minimalizuje siê ryzyko spl±drowania lêgu przez drapie¿niki, a ptaki doskonale sobie radz± z wlatywaniem do budek bez ¿adnych u³atwieñ (patyczków, naciêæ itp.). Natomiast wewn±trz budki przydatne mog± byæ 2-3 przyczepione p³asko patyczki u³atwiaj±ce wychodzenie ptaków z gniazda – wnêtrze naturalnej dziupli jest znacznie bardziej chropowate ni¿ deska.

Pomalowanie ca³ej budki farb± – ale tylko z zewn±trz – zwiêksza jej trwa³o¶æ. Nale¿y do tego u¿ywaæ wy³±cznie tzw. farb ekologicznych.

Czyszczenie

Po skoñczonym lêgu powinna istnieæ mo¿liwo¶æ oczyszczenia wnêtrza budki, w zwi±zku z tym jedna z dostêpnych ¶cianek powinna byæ ruchoma (denko jest niebezpieczne, bo w razie awarii mo¿e wypa¶æ ca³e gniazdo, natomiast przez dach niewygodnie siê czy¶ci). Najlepiej wykorzystaæ zawiasy, a po drugiej stronie zaczep z drutu i gwo¼dzików. Oczyszczenie budki z zalegaj±cego materia³u gniazdowego i resztek organicznych (piór, odchodów, pozosta³o¶ci pokarmu) zapobiega rozprzestrzenianiu siê paso¿ytów i bardzo czêsto pozwala j± wykorzystaæ 2 razy w sezonie. Czyszczenie jest niezbêdne po zakoñczeniu sezonu lêgowego, a wskazane – po ka¿dym odbytym lêgu.

Typy skrzynek lêgowych dla ptaków

Uniwersalne budki lêgowe dla ptaków wg J. Soko³owskiego

Skrzynki lêgowe i ich wymiarowanie wg J. Soko³owskiego. 1. Skrzynka klasyczna zamkniêta (na¶laduj±ca dziuplê). 2. Skrzynka pó³otwarta

Pó³ki dla jaskó³ek

Skrzynka dla dymówki

Skrzynka dla oknówki

Na tylnej ¶ciance nale¿y przybiæ drucian± siatkê lub parê poziomo u³o¿onych listewek. Zapewnia to pewniejsze mocowanie i zapobiega oderwaniu i wypadniêciu gniazda. Dymówce, aby u³atwiæ dostêp do m³odych i karmienie, mo¿na pod pó³k± umocowaæ patyk wystaj±cy na 10-15 cm poza pó³kê.

Skrzynki lêgowe dla sów

Skrzynka dla puszczyka i pójd¼ki

Skrzynka dla p³omykówki

Skrzynki lêgowe dla sów nale¿y na spodzie wysypaæ obficie trocinami – sowy nie wij± gniazd i na twardym pod³o¿u jaja mog³yby ulec rozbiciu. Ok. 7-10 cm za przedni± ¶ciank± z otworem dobrze jest umie¶ciæ drug± z otworem po³o¿onym po przeciwnej stronie. Dodatkowa ¶cianka zaciemnia wnêtrze i utrudnia penetracjê wnêtrza drapie¿nikom. Skrzynki z wierzchu nale¿y dobrze zabezpieczyæ przed opadami, np. pokryæ pap±.

Budka dla pe³zacza

Skrzynka dla pe³zacza

Pe³zacz chêtnie zasiedla "normalne" budki, lecz szczególnie chêtnie wybiera konstrukcje z dwoma otworami – po prawej i po lewej stronie. Dziêki temu wêdruj±cy po pniu ptak ma z ka¿dej strony dostêp do wnêtrza, a w razie napa¶ci drapie¿nika, mo¿e uciec drug± stron±. Rysunek przedstawia widok budki z boku. Przednia ¶cianka powinna mieæ od 14 do 20 cm szeroko¶ci. Podane wymiary pozwalaj± wykonaæ budkê w dwóch wariantach wielko¶ciowych. Wg pierwszego budka bêdzie mia³a kszta³t jak na rysunku. Rysunek odwrócony o 180° mniej wiêcej odpowiada wariantowi drugiemu. Dla obu gatunków budki s± jednakowe.

Platformy pod gniazdo bocianie

Gniazda bocianie

(1/7)

Platforma na s³upie z gniazdem bociana

Od pewnego czasu zak³ady energetyczne przygotowuj± specjalne platformy, mocuj± je do s³upów i przenosz± na nie bocianie gniazda za³o¿one bezpo¶rednio na s³upie elektrycznym. Takie konstrukcje pozwalaj± zak³adom zminimalizowaæ straty pr±du i unikaæ ryzyka awarii, s± te¿ znacznie bezpieczniejsze dla ptaków. W okolicach podmok³ych, z du¿ymi obszarami ³±k mo¿na równie¿ przygotowaæ w³asne platformy pod gniazda bocianie. Nie jest to zadanie proste ani tanie, bowiem gniazdo bociana jest nie tylko du¿e, ale z czasem robi siê coraz ciê¿sze, musi byæ wiêc zbudowane fachowo i solidnie. Z tego wzglêdu na lokalizacjê gniazda najlepiej przeznaczyæ odpowiednio zmodyfikowany komin wentylacyjny albo og³owione drzewo (piorun lub burza takie miejsca czasami przygotowuj± w sposób naturalny). Platforma powinna byæ stabilna, mieæ ¶rednicê ok. 1,3 metra i znajdowaæ siê na wysoko¶ci najmniej 5 m. Wskazane jest, aby brzegi platformy zaopatrzyæ w pionowe elementy zapobiegaj±ce zwiewaniu przynoszonych przez ptaki ga³êzi (pierwsze ga³êzie warto samemu wple¶æ). Miejsce powinno doros³ym ptakom zapewniaæ swobodny dolot ze wszystkich stron. Nie powinno siê umieszczaæ platform na dachach krytych blach±, ze wzglêdu na ich silne nagrzewanie siê. W przypadku gniazd lokalizowanych na pniach drzew nale¿y pamiêtaæ o regularnym przycinaniu odrostów wokó³ gniazda uniemo¿liwiaj±cych swobodny dolot.

Skrzynka dla jerzyka

Rewaloryzacje zabytkowych obiektów oraz zatykanie otworów wentylacyjnych na poddaszach bloków pozbawiaj± jerzyki naturalnych miejsc lêgowych. Na miejsce gniazdowania dla tych ptaków nale¿y przygotowaæ prostopad³o¶cienn± skrzynkê o wysoko¶ci 13 cm i o podstawie 18 × 28 cm. Prostok±tny otwór wlotowy stykaj±cy siê z dachem skrzynki powinien mieæ 3,5 cm wysoko¶ci i 6,5–7 cm szeroko¶ci. Skrzynkê nale¿y tak mocowaæ aby wokó³ otworu wlotowego by³a swobodna przestrzeñ o promieniu oko³o 20 cm. Jerzyki zaczynaj± zajmowaæ gniazda w maju, mo¿na wiêc do tego czasu zamkn±æ otwór wlotowy (aby jerzyki niepotrzebnie nie niszczy³y lêgów wróbli).

Miejsca lêgowe dla ssaków

Skrzynki dla nietoperzy

Skrzynka dla nietoperzy

Skrzynki dla nietoperzy umo¿liwiaj± poród i wychowanie m³odych, daj± tak¿e schronienie podczas lata oraz podczas wiosennych i jesiennych wêdrówek. Skrzynki zabezpieczone przed deszczem zawiesza siê po po³udniowej stronie, na drzewach (na wysoko¶ci 3-4 m), na ¶cianach budynków, a gdy jest swobodny dostêp, tak¿e na strychach stodó³ i domów. Wewnêtrzne powierzchnie desek buduj±cych skrzynkê (tak¿e powierzchniê ”C”) nale¿y ponacinaæ na g³êboko¶æ ok. 2 mm co 1-1,5 cm. Skrzynka powinna mieæ szeroko¶æ od 12 do 50 cm i tej samej d³ugo¶ci szczelinê wlotow±. Odstêp miêdzy przedni± i tyln± ¶ciank± skrzynki mo¿e byæ na ca³ej wysoko¶ci jednakowy, minimum wynosi 2 cm, maksimum 12-14 cm. Dla tego typu budek nie istnieje potrzeba ich czyszczenia i otwierania.

Pomoc je¿om

Uniwersalne schronienie dla je¿y

Je¿e sztucznie przygotowane miejsca mog± wykorzystywaæ na dwa sposoby: jako miejsca do urodzenia i wychowania m³odych oraz jako bezpieczn± kryjówkê na czas snu zimowego. Zw³aszcza ta druga mo¿liwo¶æ jest bardzo istotna. Jesienne porz±dki w ogrodach i usuwanie wiatro³omów w lasach pozbawiaj± je odpowiednich miejsc. Zmuszaj± je do podejmowania wielokilometrowych wêdrówek, czêsto koñcz±cych siê ¶mierci± pod ko³ami pojazdów.

Dobrym miejscem na zimowisko dla je¿a jest kompostownik w ogrodzie, miedza z drzewem owocowym lub g³ogiem na polu (spad³e owoce przyci±gaj± ró¿ne organizmy czêsto bêd±ce pokarmem je¿a) lub skraj lasu. Dobrze te¿ je¶li na jesieni przysypi± je li¶cie, natomiast w ogródku mo¿emy nagrabiæ ich sami. Miejsce powinno byæ podwy¿szone o 20-30 cm w stosunku do otoczenia tak, aby w okresie roztopów nie uleg³o zalaniu. Schronienie jest zbudowane z desek lub cegie³ i sk³ada siê z wznosz±cej siê drogi doj¶cia oraz po³o¿onych na podwy¿szeniu komór lêgowo-zimowiskowych o wysoko¶ci do 20 cm. Deski od ¶rodka nale¿y opalikowaæ, aby nie przewróci³y siê, a na spód nasypaæ suchych li¶ci. Ca³o¶æ powinna byæ przykryta deskami, foli± chroni±c± przed deszczem i przysypana ziemi±. Tak± konstrukcjê najlepiej wykonaæ wiosn±, szybko zaro¶nie traw± i ustabilizuje siê. Gnij±ce li¶cie zwabi± ró¿ne owady, a te zainteresuj± je¿e. Zw³aszcza jesieni± mo¿na siê ich spodziewaæ w wiêkszej ilo¶ci, gdy¿ je¿e wychowuj± m³ode samotnie, ale zimuj± czêsto w znacznych grupach, st±d schronienie jest trochê na zapas^.

Skrzynki dla owadów

Szerszenie

Skrzynka dla szerszeni

Szerszenie w naturze maj± niewiele odpowiednich miejsc na za³o¿enie gniazda (potrzebuj± du¿ych dziupli w starodrzewiu). Skrzynka dla szerszenia przypomina budkê zamkniêt± Soko³owskiego. Budka powinna byæ otwierana, poniewa¿ na jesieni nale¿y usun±æ z niej gniazdo. Dno skrzynki powinno mieæ ok. 25-30 × 25 cm, a jej wysoko¶æ od 55 do 70 cm. Poniewa¿ osy swoje gniazda wieszaj± na pojedynczym styliku, wiêc dach budki od jej ¶rodka (czê¶æ centralna) powinien byæ bardzo chropowaty. Ponadto, zw³aszcza w górnej po³owie, na powierzchni ¶cianek nale¿y przybiæ co 3-4 cm listewki (1 cm wysoko¶ci, 1-2 cm szeroko¶ci) podtrzymuj±ce gniazdo. Szerszenie wymagaj± te¿ innego otworu wlotowego. Najlepszy jest pionowy otwór w przedniej ¶ciance, po³o¿ony 5 cm od do³u, d³ugi na 10-12 cm i szeroki na 1,5 cm. W niektórych budkach wykonuje siê dodatkowy otwór okr±g³y o ¶rednicy 1,5 cm ok. 4-5 cm od góry. Królowa korzysta z niego przez pierwszy miesi±c, gdy jest jeszcze sama, a gniazdo zajmuje niewielk± czê¶æ wnêtrza. Budkê wieszamy w miejscu dobrze nas³onecznionym od strony po³udniowej.

Przypisy

1. M. Rzêpa³a, D. Starczewska Budki lêgowe dla ptaków – ulotka, wydawca: Zarz±d Nadbu¿añskiego Parku Krajobrazowego
2. Technika ta jest stosowana w Niemczech, u nas do pomocy je¿om nawo³uje Adam Wajrak z "Gazety Wyborczej"

BibliografiaM.Szokalski i J.Wojtatowicz Ptaki w ogrodzie, PWRiL, 1989

• B.Jab³oñski, E.Kuciñska i Maciej Luniak Poradnik ochrony ptaków ZG LOP, Warszawa 1983, ISBN 83-00-00871-3